Liesbeth Debruyn, 22 november 2018
Als leerkracht krijg ik wel eens de reactie: “Mevrouw, kan u niet gewoon met ja of nee antwoorden?”. Ja, natuurlijk kan dat, alleen… dan lijkt het antwoord niet volledig, ook wel een beetje onjuist en dus moet ik inboeten op de kwaliteit van de informatie die ik geef. En dan komt de overweging: hou ik het eenvoudig, efficiënt en duidelijk om geen verwarring te scheppen of probeer ik een rijk geïllustreerd en genuanceerd antwoord te formuleren dat zoveel mogelijk facetten van de vraag belicht? Met andere woorden: “Hou ik het simpel of omarm ik de complexiteit van vraag en antwoord?”
Dagdagelijks worden we geconfronteerd met allerlei taken, opdrachten en problemen, meestal gaan we oplossingsgericht op zoek naar de gemakkelijkste, meest efficiënte oplossing zonder het besef dat er mogelijk zelfs een dilemma is: “Hou ik het simpel of omarm ik de complexiteit?”. Als je hoofdpijn hebt neem je een pijnstiller om het probleem eenvoudig op te lossen en je gaat weer door met je bezigheden. Simpel toch?! Maar misschien heb je alleen maar tijdelijk een symptoom van een onderliggende oorzaak weggewerkt en is een echte oplossing toch niet zo simpel. Helaas, de hoofdpijn komt in toenemende mate terug. Wat, nu? Kijken naar een onderliggende oorzaak? Misschien is er een combinatie van oorzaken of meerdere factoren die op mekaar inwerken? Misschien zijn er nog symptomen die met hetzelfde probleem te maken hebben? Welke effecten heeft die terugkomende hoofdpijn op je leven en op je omgeving? En omgekeerd, welk effect heeft je context en omgeving op je hoofdpijn en je leven en hoe beïnvloeden ze mekaar? Een schijnbaar eenvoudig probleem wordt meteen een stuk moeilijker als je op die manier het groter geheel bekijkt, het wordt complex.
Vanuit onze traditioneel Westerse wetenschappelijke manier van denken zijn we gewoon om een groter geheel of systeem in stukken op te delen en ieder stuk apart te onderzoeken, te verklaren, te repareren, te verbeteren, te vervangen, te genezen. Het geheel wordt gereduceerd tot zijn onderdelen, dit reductionistisch denken wil alles zoveel mogelijk vereenvoudigen zodat we efficiënter en effectiever kunnen onderzoeken, meten, handelen, voorspellen, regelen, controleren, enz.
Soms zegt men echter: “Het geheel is meer dan de som van de delen apart.” In dat geval is er bijkomend iets belangrijk dat we door reductionistisch kijken over het hoofd dreigen te zien, namelijk de relaties en de interacties tussen de delen. De wederkerige afhankelijkheden en invloeden die uit deze interacties voortkomen maken het een complex systeem. Een complex systeem bestaat uit meerdere op mekaar inwerkende elementen. Die elementen ontstaan, veranderen en evolueren doorheen de tijd in interactie met mekaar en met de buitenwereld. Het geheel vertoont eigenschappen en gedrag dat onvoorspelbaar en complexer is dan dat van de individuele elementen apart. Klassieke voorbeelden van complexe systemen zijn mierenkolonies, zwermen vogels en hersenen.
Complexiteitswetenschappen onderzoeken deze complexe systemen die zijn terug te vinden in verschillende takken van de wetenschap: biologie, chemie, sterrenkunde, wiskunde, economie, geneeskunde, sociologie, … Ook menselijke systemen zoals organisaties, de maatschappij en de mens zelf zijn belangrijke voorbeelden en daar hebben we iedere dag mee te maken.
Stel dat je 20 km over een snelweg moet rijden om op je bestemming te geraken. Dan kan je met formules uit de traditionele wetenschap heel goed berekenen hoelang je onderweg bent als je weet hoe snel je zal rijden. Het wordt al moeilijker als je ook wil berekenen hoeveel energie je daarvoor nodig hebt. Het wegdek kan op sommige plaatsen meer weerstand leveren of er is wind. In de beredenering kan je enkele vereenvoudigingen maken door bijvoorbeeld de gemiddelde wegweerstand nemen. Het maakt de berekeningen simpeler en de kleine verschillen in resultaat kan je als verwaarloosbaar aannemen. Vereenvoudigen is een grote hulp in ons bestaan.
Stel dat je diezelfde 20 km moet afleggen maar je bent niet de enige, het verkeer wordt drukker. Samen met een groter wordende densiteit van voertuigen verhoogt ook de interactiviteit tussen die voertuigen en ze krijgen meer en meer invloed op mekaar en op het geheel. Bekeken vanuit de lucht ontstaan er interessante patronen en vanaf een kritisch punt is er plots een file. We hebben zelfs termen om bepaalde patronen te beschrijven, denk maar aan een ‘accordeonfile’. We staan niet in de file, we zijn de file. Het individueel gedrag van de chauffeurs in interactie met de nabije voertuigen en omgevingsfactoren vormen samen de file als groter geheel. Op dat moment spelen de kenmerken van complexe systemen een rol. Systemen en subsystemen werken op verschillende schalen en manieren op mekaar in. De verhouding tussen eerder competitief gedrag van chauffeurs tegenover eerder coöperatief gedrag heeft bijvoorbeeld een invloed op de patronen die ontstaan. Kleine gebeurtenissen kunnen soms grote onvoorspelbare en onverwachte gevolgen hebben. Iemand die plots moet niezen terwijl een ander voertuig onverwacht van rijstrook verandert kan een ongeval veroorzaken. Zonder extra informatie van buitenaf, wordt het onmogelijk om je reistijd juist te voorspellen. Vaak is het onmogelijk om te vereenvoudigen of helpt het niet om het echte probleem op te lossen.
Je kan de wereld in je eentje niet zomaar veranderen, “Het is erg wat er gebeurt maar wat kunnen we eraan doen?” is een vaak gehoorde verzuchting na een nieuwsbericht. Tegelijk besta je als mens uit complexe systemen en ben je er zelf een binnen een geheel van grotere complexe systemen. Daarin ben je als actief agent voortdurend de wereld aan het veranderen, ook al heb je daar zelf misschien een hele bescheiden mening over. De complexiteit in ons leven herkennen en erkennen is een eerste stap om het te kunnen omarmen en te kiezen om er al dan niet bewust iets mee te doen. Dit artikel is een uitnodiging om meer te leren over complexe fenomenen. Wetenschappelijk onderzoek en acties die daarop gebaseerd zijn, hebben de laatste jaren veel nieuwe inzichten opgeleverd. Er ligt nu een uitdaging om deze in verband te brengen met jouw actuele realiteit en die van je wereld. Dit is tevens een uitnodiging om te onderzoeken wat dit voor jou als persoon betekent en wat je er vervolgens mee wil doen
Zin om meer over complexiteit te weten te komen?
Kijk dan in onze kalender - We organiseren geregeld "complexiteit proeverijen".